۰۲-۱۰-۹۱، ۰۵:۵۴ ب.ظ
آيين زرتشت با قدمتي تقريباً دو هزار و پانصد تا سه هزار ساله از اديان بسيار كهن جهان به شمار مي‌رود. از تعاليم بسيار مهمّ اين آيين، پرستش "اهورا مزدا" به عنوان يگانه پروردگار متعال و استمداد از او براي داشتن زندگي پرهيز كارانه است. به سخن ديگر، اين آيين، ماهيّتي عمدتاً اخلاقي دارد و رشد و پرورش فضايل اخلاقي، نقش اساسي در زندگي ديني افراد ايفا مي‌كند؛ و سه اصل "پندار نيك"، "گفتار نيك" و "كردار نيك" از دستورات اخلاقي بسيار مهمّ اين آيين است. 2
پرستش "اهورا مزدا" جلوه‌هاي گوناگوني دارد كه بارزترين جلوه آن نمازگزاردن به پيشگاه اوست. به عقيده زرتشتيان، مهمترين فايده و حكمتِ به جاي آوردن نماز، نه براي بخشودگي گناهان، بلكه ياد "اهورامزدا" و عمل به دستورات ديني مانند راستي، سازندگي، كار و كوشش، و سرانجام نيل به انديشه، گفتار و كردار نيك است؛ زيرا زرتشتي بودن به كردار است، نه به گفتار. 3
نماز در نزد زرتشتيان، با آداب و تشريفات خاصّي اقامه مي‌شود كه مي‌توان آنها را اجمالاً به شرح زير بيان كرد:
زرتشتيان هر 24 ساعت را به 5 دوره يا گاه تقسيم مي‌كنند و در هر دوره يا گاه، نماز آن دوره يا گاه را به جاي مي‌آورند و دعاهاي مخصوص آن دوره يا گاه را مي‌خوانند. به عبارت ديگر، اينان روزي پنج نوبت نماز و پرستش خداي يگانه را به جاي مي‌آورند كه، به ترتيب، عبارتند از:
1ـ نمازِ گاهِ هاون (بامدادان ـ از برآمدن خورشيد تا نيمروز)؛
2ـ نمازِ گاهِ رَپَتْوَن (از نيمروز تا پسين، يعني، سه ساعت از نيمروز گذشته)؛
3ـ نمازِ گاهِ اُزيرَن (سه ساعت از نيمروز گذشته تا فرو رفتن خورشيد)؛
4 ـ نمازِ گاهِ سروثرَم (از فرو رفتن خورشيد تا نيمه شب)؛
5 ـ نمازِ گاهِ اوشَهي نااي ـ اشمن (از نيمه شب تا برآمدن آفتاب). 4
هر نماز زرتشتي با اين زمزمه‌ها آغاز مي‌شود:
"به نام خداوند بخشنده مهربان
ـ خشنود گردانم، اهورا مزدا!
ـ باور دارم دين مزدا پرستي را كه آورده زرتشت است. پيرو آموزشهاي اهورايي هستم كه از ديو (دروغ) و دو گانه پرستي به دور است. "5
پس از اين زمزمه‌ها، نماز مخصوص هر دوره يا گاه اقامه مي‌شود كه از دو بخش تشكيل شده است. در بخش نخست آن، فرشته مربوط به آن دوره يا گاه مورد ستايش قرار مي‌گيرد و در بخش دوم، همتاي دنيايي او؛ و اين حاكي از دو جنبه مُلكي و مَلكوتي داشتنِ هر چيزي است كه بايد كاملاً منطبق بر هم باشند؛ يعني، هر دو راست و پاك باشند. 6
زرتشتيان، فرايض پنجگانه شان را به زبان ا‌َوستايي به جاي مي‌آورند و چون نمي توان براي خدا حدود و جهاتي قايل شد، نمازشان را رو به سوي منبع نور مانند آفتاب، ماه، چراغ و آتش ـ كه اين نورهاي ظاهري جلوهايي از نور و روشنايي عالم حقيقت و معنويت است ـ به جاي مي‌آورند و براي نشان دادن عبوديّت خود به خداي يگانه، ركوع و سجود مي‌كنند. 7
افزون بر اين، نماز زرتشتيان شروطي دارد كه عبارت است از: 1- پاك بودن تن از هرگونه آلودگي و نجاست؛ 2- پاك بودن لباس از هر گونه پليدي؛ 3- دربر داشتن سُدره8 و كُشتي ـ كُستي9؛ 4- شستن دست (از آرنج تا سَرِ دست) و رو (از پسِ گوش تا چانه و تا ميانِ سر) و پا (تا ساق) هر كدام را سه بار كه همان وضو باشد؛ 5- پاك بودن مكان نماز از هر گونه پليدي و فساد؛ و 6- غصبي نبودن محلّ نماز.
شايان ذكر است كه در روزگار ما فرايض پنجگانه را معمولاً موبدان (روحانيان زرتشتي) به جاي مي‌آورند و اكثر زرتشتيان به خواندن ادعيه در صبحگاه و شامگاه اكتفا مي‌كنند. 10
نماز(براخه) در آيين صابئي
آيين صابئي از آيين‌هاي ايران باستان و آييني توحيدي است. پيروان اين آيين، كه خود را پيرو حضرت يحيي بن زكريا (ع) مي‌دانند، دو دسته اند: حرّانيان و مندائيان (مغتسله، ناصور). امروزه، قريب به هفتاد هزار نفر از آنان در عراق در كنار دجله و فرات و نزديك به بيست و پنج هزار نفرشان در كنار رود كارون در خوزستان ايران زندگي مي‌كنند. اينان براي انجام مراسم ديني شان عبادتگاهي به نام "مندي (يا مندا يا مشكنه) " دارند كه هميشه در كنار آب جاري قرار دارد و از نِي و گِل ساخته مي‌شود و كسي غير از روحانيّون (گنجوران) آنان حقّ ورود بدانجا را ندارند. افزون بر اين، چندين كتاب مقدّس دارند كه مهم‌ترينِ آنها "گنزا ربّا"، يعني "گنج عظيم"، است. 11
پيروان اين آيين، براي پرستش خداي يگانه شيوه‌هايي دارند كه مهمترين آنها به جاي آوردن نماز (براخه) است. صابئين روزي سه نوبت نماز واجب دارند: 1- هنگام طلوع خورشيد (هشت ركعت)؛
2- قبل از زوال خورشيد از وسط آسمان (پنج ركعت)؛
3- هنگام غروب آفتاب (پنج ركعت).
آنان نمازشان را در هر مكاني كه مقدور باشد به طرف ستاره جُدَي در شمال، به جاي مي‌آورند و براي اقامه نماز مقدّماتي مانند وضو (رُشادمه) و غسل جنابت لازم است. از نظر آنان براي وضو ابتدا بايد نيّت كرد و فكر خويش را پاك و از هر گونه آلودگي و نا خالصي رها ساخت، آنگاه با تواضع و خلوص تمام در كنار رودخانه حاضر شد و به طرف مجراي آب ايستاد و دعاهايي را خواند. پس از خواندن دعا ابتدا دو دست را بايد از سرِ انگشتان تا آرنج شُست و پس از آن، صورت خود را شست، آنگاه پيشاني و زانوان و ساق پاي خود را مسح كرد و در آخر پاها ي خود را شست.
براخه يا نماز اين آيين منحصر در قيام و قعود و ركوع است (نماز مندائي سجود ندارد) و هفت قرائت دارد كه نخستين آن بوثه‌اي (آيه‌اي) است به نام "بوثه توحيد" كه محتواي آن تمجيد پروردگار، طلب عفو و شفا و طلب وصول به عالم انوار است. متن بوثه توحيد بدين قرار است: "به نام خداي بزرگ، خداوند را با قلبي پاك ستايش مي‌كنم. پروردگار وجود دارد به شهادت تو‌اي خداي جاويدان كه مالك عالم انواري و از ذات خويش منبعث شده‌اي و كسي را در وجود آمدنت دخالتي نبوده و نيست، نام تو هيچگاه از بين نخواهد رفت و بعد نوبت به اداي احترام به پيامبران و مقدّسين مي‌رسد كه طولاني است. "12
نتيجه از آنچه گذشت، چنين بر مي‌آيد كه هر دو آيين زرتشتي و صابئي، به رغم تحريفات صورت گرفته در آنها، جزو اديان توحيدي هستند. اين آيين‌ها، مانند اديان ديگر، اعمال مقدّسي را به جاي مي‌آورند كه مهم‌ترينِ آنها نماز است كه براي ياد خدا و كسب لطف و رحمت او روزانه با آداب و تشريفات خاصّي اقامه مي‌شود. به جاي آوردن نماز در اين آيين‌ها، نه براي بخشودگي گناهان، بلكه براي ياد خدا و رسيدن به گفتار، پندار وكردار نيك (در آيين زرتشتي) و وصول به عالم انوار(درآيين صابئي) است.
پي نوشتها:
1 ـ نماد (symbol): نماد، آن چيزي است كه مي تواند به عنوان جانشين چيز ديگري به كار رود. نمادها اين خاصّيّت را دارند كه مي توانند مفاهيم را به صورتي ملموس، مختصر و مفيد جمع و خلاصه كنند و باعث ايجاد قدرت تمركز بر مراسم ديني شوند و تشخيص و تفكيك امور مقدّس و نامقدّس از يكديگر را نيز آسانتر مي سازند. مثلاً، وضو گرفتن در دين اسلام نه تنها آدابي براي تطهير، بلكه اعلام شعارِ روي برتافتن ذهن، چشم، پاها و... از غير خدا و اعلام آمادگي براي حاضر شدن در محضر او نيز هست (اقتباس از: مك لافلين، شون؛ دين، مراسم مذهبي و فرهنگي؛ ترجمه افسانه نجّاريان، اهواز: نشر رَسِش، چاپ اوّل، 1383، صص 81 و 82).
2 ـ تيواري، كدارنات؛ دين شناسي تطبيقي؛ ترجمه مرضيه (لوئيز) شنكايي، تهران: سمت، چاپ اوّل، 1381، صص 120 و 121.
3 ـ مهر، فرهنگ؛ ديدي نو از ديني كهن (فلسفه زرتشت)؛ تهران: نشر جامي، چاپ اول، 1374، ص 195.
4 ـ همان، صص 196 و 197.
5 ـ همان، ص 195.
6 ـ همان، ص 198.
7 ـ رضايي، عبد العظيم؛ تاريخ اديان جهان، جلد سوم؛ تهران: انتشارات علمي، بي تا، ص 298.
8 ـ سُدره، پيراهن سفيد و ساده و گشاد و بي يقه‌اي است با آستينهاي كوتاه كه بلندي آن تا زانو است و از پيش، چاكي در ميان دارد تا پايان سينه و در آخِر آن چاك، كيسه كوچكي دوخته شده است كه آن را "كيسه كِرفِه" (كيسه ثواب) مي گويند و نشانه‌اي از گنجينه انديشه و گفتار و كردار نيك است. پوشيدن اين پيراهن - همچنانكه بستن "كُستي" (= كُشتي) - بر هر زرتشتي كه به سن بلوغ (پانزده سالگي) رسيده باشد، واجب است (به نقل از: اوستا: كهن ترين سرودها و متنهاي ايراني؛ جلد دوم، گزارش و پژوهش جليل دوستخواه، تهران: انتشارات مرواريد، 1371، ص 1006).
9 ـ كُشتي يا بَندِ دين و كمر بندِ ديني مزدا پرستان هفتاد و دو نخ از پشم گوسفند است كه بايد زن موبدي آنها را بريسد و در شش رشته دوازده نخي ببافد. شماره هفتاد و دو نشانه هفتاد و دو هات يسنه (مهمترين بخش اَوستا) و دوازده اشاره به دوازده ماه سال دارد و شش ياد آور شش گهنبار (گاهنبار) ، يعني جشنهاي دينيِ ششگانه آفرينش در درازاي سال، است. كُشتي را بر روي "سُدره" (پيراهن ديني كه بر تن لُخت مي پوشند) مي بندند. هر كودك زرتشتي بايد در سنّ پانزده سالگي به نشانه آغاز بلوغ و در آمدن به جرگه مزداپرستان سُدره بپوشد و كُشتي ببندد. (به نقل از: همان، ص 1033.)
10 ـ غمخوار يزدي، محمّد جواد؛ جايگاه نماز در اديان الهي؛ مشهد: نشر الف، چاپ چهارم، 1379، صص12-17؛ رضايي، عبد العظيم؛ پيشين؛ صص 297 و 298.
11 ـ توفيقي، حسين؛ آشنايي با اديان بزرگ؛ تهران - قم؛ سمت - مؤسّسه فرهنگي طه - مركز جهاني علوم اسلامي، اپ هفتم، 1384، صص 72 و 73؛ جعفري، يعقوب؛ پژوهشي درباره صابئين؛ قم: مؤسّسه انتشارات هجرت، چاپ اول، 1384، صص 94 و 95.
12 ـ همان؛ صص 95 و 96؛ غمخوار يزدي، محمّد جواد؛ پيشين؛ صص 7 و 8.
پرستش "اهورا مزدا" جلوه‌هاي گوناگوني دارد كه بارزترين جلوه آن نمازگزاردن به پيشگاه اوست. به عقيده زرتشتيان، مهمترين فايده و حكمتِ به جاي آوردن نماز، نه براي بخشودگي گناهان، بلكه ياد "اهورامزدا" و عمل به دستورات ديني مانند راستي، سازندگي، كار و كوشش، و سرانجام نيل به انديشه، گفتار و كردار نيك است؛ زيرا زرتشتي بودن به كردار است، نه به گفتار. 3
نماز در نزد زرتشتيان، با آداب و تشريفات خاصّي اقامه مي‌شود كه مي‌توان آنها را اجمالاً به شرح زير بيان كرد:
زرتشتيان هر 24 ساعت را به 5 دوره يا گاه تقسيم مي‌كنند و در هر دوره يا گاه، نماز آن دوره يا گاه را به جاي مي‌آورند و دعاهاي مخصوص آن دوره يا گاه را مي‌خوانند. به عبارت ديگر، اينان روزي پنج نوبت نماز و پرستش خداي يگانه را به جاي مي‌آورند كه، به ترتيب، عبارتند از:
1ـ نمازِ گاهِ هاون (بامدادان ـ از برآمدن خورشيد تا نيمروز)؛
2ـ نمازِ گاهِ رَپَتْوَن (از نيمروز تا پسين، يعني، سه ساعت از نيمروز گذشته)؛
3ـ نمازِ گاهِ اُزيرَن (سه ساعت از نيمروز گذشته تا فرو رفتن خورشيد)؛
4 ـ نمازِ گاهِ سروثرَم (از فرو رفتن خورشيد تا نيمه شب)؛
5 ـ نمازِ گاهِ اوشَهي نااي ـ اشمن (از نيمه شب تا برآمدن آفتاب). 4
هر نماز زرتشتي با اين زمزمه‌ها آغاز مي‌شود:
"به نام خداوند بخشنده مهربان
ـ خشنود گردانم، اهورا مزدا!
ـ باور دارم دين مزدا پرستي را كه آورده زرتشت است. پيرو آموزشهاي اهورايي هستم كه از ديو (دروغ) و دو گانه پرستي به دور است. "5
پس از اين زمزمه‌ها، نماز مخصوص هر دوره يا گاه اقامه مي‌شود كه از دو بخش تشكيل شده است. در بخش نخست آن، فرشته مربوط به آن دوره يا گاه مورد ستايش قرار مي‌گيرد و در بخش دوم، همتاي دنيايي او؛ و اين حاكي از دو جنبه مُلكي و مَلكوتي داشتنِ هر چيزي است كه بايد كاملاً منطبق بر هم باشند؛ يعني، هر دو راست و پاك باشند. 6
زرتشتيان، فرايض پنجگانه شان را به زبان ا‌َوستايي به جاي مي‌آورند و چون نمي توان براي خدا حدود و جهاتي قايل شد، نمازشان را رو به سوي منبع نور مانند آفتاب، ماه، چراغ و آتش ـ كه اين نورهاي ظاهري جلوهايي از نور و روشنايي عالم حقيقت و معنويت است ـ به جاي مي‌آورند و براي نشان دادن عبوديّت خود به خداي يگانه، ركوع و سجود مي‌كنند. 7
افزون بر اين، نماز زرتشتيان شروطي دارد كه عبارت است از: 1- پاك بودن تن از هرگونه آلودگي و نجاست؛ 2- پاك بودن لباس از هر گونه پليدي؛ 3- دربر داشتن سُدره8 و كُشتي ـ كُستي9؛ 4- شستن دست (از آرنج تا سَرِ دست) و رو (از پسِ گوش تا چانه و تا ميانِ سر) و پا (تا ساق) هر كدام را سه بار كه همان وضو باشد؛ 5- پاك بودن مكان نماز از هر گونه پليدي و فساد؛ و 6- غصبي نبودن محلّ نماز.
شايان ذكر است كه در روزگار ما فرايض پنجگانه را معمولاً موبدان (روحانيان زرتشتي) به جاي مي‌آورند و اكثر زرتشتيان به خواندن ادعيه در صبحگاه و شامگاه اكتفا مي‌كنند. 10
نماز(براخه) در آيين صابئي
آيين صابئي از آيين‌هاي ايران باستان و آييني توحيدي است. پيروان اين آيين، كه خود را پيرو حضرت يحيي بن زكريا (ع) مي‌دانند، دو دسته اند: حرّانيان و مندائيان (مغتسله، ناصور). امروزه، قريب به هفتاد هزار نفر از آنان در عراق در كنار دجله و فرات و نزديك به بيست و پنج هزار نفرشان در كنار رود كارون در خوزستان ايران زندگي مي‌كنند. اينان براي انجام مراسم ديني شان عبادتگاهي به نام "مندي (يا مندا يا مشكنه) " دارند كه هميشه در كنار آب جاري قرار دارد و از نِي و گِل ساخته مي‌شود و كسي غير از روحانيّون (گنجوران) آنان حقّ ورود بدانجا را ندارند. افزون بر اين، چندين كتاب مقدّس دارند كه مهم‌ترينِ آنها "گنزا ربّا"، يعني "گنج عظيم"، است. 11
پيروان اين آيين، براي پرستش خداي يگانه شيوه‌هايي دارند كه مهمترين آنها به جاي آوردن نماز (براخه) است. صابئين روزي سه نوبت نماز واجب دارند: 1- هنگام طلوع خورشيد (هشت ركعت)؛
2- قبل از زوال خورشيد از وسط آسمان (پنج ركعت)؛
3- هنگام غروب آفتاب (پنج ركعت).
آنان نمازشان را در هر مكاني كه مقدور باشد به طرف ستاره جُدَي در شمال، به جاي مي‌آورند و براي اقامه نماز مقدّماتي مانند وضو (رُشادمه) و غسل جنابت لازم است. از نظر آنان براي وضو ابتدا بايد نيّت كرد و فكر خويش را پاك و از هر گونه آلودگي و نا خالصي رها ساخت، آنگاه با تواضع و خلوص تمام در كنار رودخانه حاضر شد و به طرف مجراي آب ايستاد و دعاهايي را خواند. پس از خواندن دعا ابتدا دو دست را بايد از سرِ انگشتان تا آرنج شُست و پس از آن، صورت خود را شست، آنگاه پيشاني و زانوان و ساق پاي خود را مسح كرد و در آخر پاها ي خود را شست.
براخه يا نماز اين آيين منحصر در قيام و قعود و ركوع است (نماز مندائي سجود ندارد) و هفت قرائت دارد كه نخستين آن بوثه‌اي (آيه‌اي) است به نام "بوثه توحيد" كه محتواي آن تمجيد پروردگار، طلب عفو و شفا و طلب وصول به عالم انوار است. متن بوثه توحيد بدين قرار است: "به نام خداي بزرگ، خداوند را با قلبي پاك ستايش مي‌كنم. پروردگار وجود دارد به شهادت تو‌اي خداي جاويدان كه مالك عالم انواري و از ذات خويش منبعث شده‌اي و كسي را در وجود آمدنت دخالتي نبوده و نيست، نام تو هيچگاه از بين نخواهد رفت و بعد نوبت به اداي احترام به پيامبران و مقدّسين مي‌رسد كه طولاني است. "12
نتيجه از آنچه گذشت، چنين بر مي‌آيد كه هر دو آيين زرتشتي و صابئي، به رغم تحريفات صورت گرفته در آنها، جزو اديان توحيدي هستند. اين آيين‌ها، مانند اديان ديگر، اعمال مقدّسي را به جاي مي‌آورند كه مهم‌ترينِ آنها نماز است كه براي ياد خدا و كسب لطف و رحمت او روزانه با آداب و تشريفات خاصّي اقامه مي‌شود. به جاي آوردن نماز در اين آيين‌ها، نه براي بخشودگي گناهان، بلكه براي ياد خدا و رسيدن به گفتار، پندار وكردار نيك (در آيين زرتشتي) و وصول به عالم انوار(درآيين صابئي) است.
پي نوشتها:
1 ـ نماد (symbol): نماد، آن چيزي است كه مي تواند به عنوان جانشين چيز ديگري به كار رود. نمادها اين خاصّيّت را دارند كه مي توانند مفاهيم را به صورتي ملموس، مختصر و مفيد جمع و خلاصه كنند و باعث ايجاد قدرت تمركز بر مراسم ديني شوند و تشخيص و تفكيك امور مقدّس و نامقدّس از يكديگر را نيز آسانتر مي سازند. مثلاً، وضو گرفتن در دين اسلام نه تنها آدابي براي تطهير، بلكه اعلام شعارِ روي برتافتن ذهن، چشم، پاها و... از غير خدا و اعلام آمادگي براي حاضر شدن در محضر او نيز هست (اقتباس از: مك لافلين، شون؛ دين، مراسم مذهبي و فرهنگي؛ ترجمه افسانه نجّاريان، اهواز: نشر رَسِش، چاپ اوّل، 1383، صص 81 و 82).
2 ـ تيواري، كدارنات؛ دين شناسي تطبيقي؛ ترجمه مرضيه (لوئيز) شنكايي، تهران: سمت، چاپ اوّل، 1381، صص 120 و 121.
3 ـ مهر، فرهنگ؛ ديدي نو از ديني كهن (فلسفه زرتشت)؛ تهران: نشر جامي، چاپ اول، 1374، ص 195.
4 ـ همان، صص 196 و 197.
5 ـ همان، ص 195.
6 ـ همان، ص 198.
7 ـ رضايي، عبد العظيم؛ تاريخ اديان جهان، جلد سوم؛ تهران: انتشارات علمي، بي تا، ص 298.
8 ـ سُدره، پيراهن سفيد و ساده و گشاد و بي يقه‌اي است با آستينهاي كوتاه كه بلندي آن تا زانو است و از پيش، چاكي در ميان دارد تا پايان سينه و در آخِر آن چاك، كيسه كوچكي دوخته شده است كه آن را "كيسه كِرفِه" (كيسه ثواب) مي گويند و نشانه‌اي از گنجينه انديشه و گفتار و كردار نيك است. پوشيدن اين پيراهن - همچنانكه بستن "كُستي" (= كُشتي) - بر هر زرتشتي كه به سن بلوغ (پانزده سالگي) رسيده باشد، واجب است (به نقل از: اوستا: كهن ترين سرودها و متنهاي ايراني؛ جلد دوم، گزارش و پژوهش جليل دوستخواه، تهران: انتشارات مرواريد، 1371، ص 1006).
9 ـ كُشتي يا بَندِ دين و كمر بندِ ديني مزدا پرستان هفتاد و دو نخ از پشم گوسفند است كه بايد زن موبدي آنها را بريسد و در شش رشته دوازده نخي ببافد. شماره هفتاد و دو نشانه هفتاد و دو هات يسنه (مهمترين بخش اَوستا) و دوازده اشاره به دوازده ماه سال دارد و شش ياد آور شش گهنبار (گاهنبار) ، يعني جشنهاي دينيِ ششگانه آفرينش در درازاي سال، است. كُشتي را بر روي "سُدره" (پيراهن ديني كه بر تن لُخت مي پوشند) مي بندند. هر كودك زرتشتي بايد در سنّ پانزده سالگي به نشانه آغاز بلوغ و در آمدن به جرگه مزداپرستان سُدره بپوشد و كُشتي ببندد. (به نقل از: همان، ص 1033.)
10 ـ غمخوار يزدي، محمّد جواد؛ جايگاه نماز در اديان الهي؛ مشهد: نشر الف، چاپ چهارم، 1379، صص12-17؛ رضايي، عبد العظيم؛ پيشين؛ صص 297 و 298.
11 ـ توفيقي، حسين؛ آشنايي با اديان بزرگ؛ تهران - قم؛ سمت - مؤسّسه فرهنگي طه - مركز جهاني علوم اسلامي، اپ هفتم، 1384، صص 72 و 73؛ جعفري، يعقوب؛ پژوهشي درباره صابئين؛ قم: مؤسّسه انتشارات هجرت، چاپ اول، 1384، صص 94 و 95.
12 ـ همان؛ صص 95 و 96؛ غمخوار يزدي، محمّد جواد؛ پيشين؛ صص 7 و 8.