مردم ایران، تشنه اکران فیلم های خارجی

[v.a.y]

مجله تجارت فردا - دنیا عیوضی: ماه گذشته بخش بین الملل جشنواره فیلم فجر به طور مستقل و تفکیک شده برای نخستین بار برگزار شد. استقلال بخش بین الملل از جشنواره فیلم فجر هزینه های قابل توجهی را روی دست اقتصاد سینم ا گذاشت. این در حالی است که در کلیت این امر یک ابهام نیاز به بررسی دارد؛ این بخش از جشنواره چه منفعتی برای بازار سینم ای ایران دارد که حاضر شد در 10 روز برگزاری جشنواره این هزینه ها را متحمل شود. بازاری که سال هاست جای خالی اکران فیلم های خارجی در آن یک فقدان اقتصادی - فرهنگی را پدید آورده است.

«نمایش فیلم»، «گیشه» و «مخاطب» هر کدام مقولاتی است که در سینم ای ایران در هر برهه از شکلی به شکل دیگر درآمده؛ روزگاری شرایط ایجاب می کرد که مخالفانی تمام قد مقابل اکران فیلم های خارجی بایستند و به بهانه رونق گیشه فیلم های داخلی، مخاطبان علاقمند به سینم ای جهان را از دیدن آثار خارجی محروم کنند.

حالا اما روزگار بحران زده اقتصاد سینم ای ایران شرایطی را فراهم کرده که این بار برای رونق گیشه های خالی سالن های سینم ا، موافقانی تمام قد به دفاع از کران فیلم های خارجی بپردازند که از میل و رغبت مخاطبان علاقمند به سینم ای جهان برای به گردش درآوردن چرخ اقتصاد سینم ا استفاده کنند.

فراز و نشیب اکران فیلم های خارجی در چند دهه و تاثیر آن بر اقتصاد سینم ا موضوعی بود که «تجارت فردا» در گفتگو با سه کارشناس و تهیه کننده سینم ا آن را بررسی کرده است.

«سینم ا» ابزاری برای جهانی شدن

جهانی شدن، راهبردی است که عصر جدید را به صورت فزاینده ای به سمت تحول پیش می برد. راهبردی که جهان را با استفاده از انقلاب اطلاعاتی در پرتو فناوری های نوین ارتباطی از دهه 1970، متحول ساخت.

اقتصاد اولین حوزه ای بود که به سمت جهانی شدن رفت و سپس حوزه های دیگر همچون فرهنگ و سیاست درگیر آن شدند. این پدیده تا جایی پیش رفت که امروزه در سمینارها، همایش ها، کتاب ها و مقالات معتبر به گونه ای جدی از جهانی شدن اقتصاد، جهانی شدن فرهنگ و جهانی شدن سیاست سخن گفته می شود.

حالا اما در میان انواع دیپلماسی نوین که جهانیان را با خود درگیر کرده، اعم از دیپلماسی عمومی، دیپلماسی رسانه ای و دیپلماسی آموزش، واضح است که به «دیپلماسی فرهنگی» با دغدغه بیشتری پرداخته می شود. این دغدغه را از ابزارهای گوناگونی که در این سال ها پدید آمده می توان به خوبی درک کرد.

در جهان امروز، وسایل ارتباط جمعی - روزنامه، رادیو، تلویزیون و سینم ا - با انتقال اطلاعات و مبادله افکار عمومی، در راه دیپلماسی فرهنگی نقش بزرگی را برعهده گرفته اند.

در این میان ایران نیز از قطار توجه به «دیپلماسی فرهنگی» جا نماند و با آن همراه شد و در این بخش تلاش هایی برای دستیابی به ارتباط با جهان صورت گرفته است.

سینم ا اما در میان دیگر ابزارهای دیپلماسی فرهنگی مهم تر تلقی می شود؛ ابزاری که به عنوان یک وسیله آگاهی دهنده و سرگرم کننده دارای گستره جهانی بیشتری نسبت به بقیه ابزارهای فرهنگی است. برگزاری چندین فستیوال و جشنواره در اقصی نقاط جهان و تلاشی که کشورها برای صدور فیلم های خود به جهان دارند و همینطور تاثیری که این آثار می تواند بر افکار عمومی داشته باشد، نشان از اهمیت این ابزار فرهنگی است.

با ساخت اولین سالن سینم ای عمومی در سال 1904 و با ورود سینم ا به زندگی اجتماعی مردم، فیلم های خارجی نیز در سینم اهای تهران و شهرستان ها به نمایش درآمد، حتی به ابتکار برخی از سینم اداران داستان فیلم ها در ورقه هایی چاپ شده و در اختیار تماشاگران قرار می گرفت.

باید فیلم خارجی بیاید

در دهه 30 نخستین فیلم خارجی با نام «دختر فراری» به دست اسماعیل کوشان دوبله شد و به اکران عمومی درآمد. روندی که سال ها ادامه پیدا کرد و تماشاگران زیادی را برای دیدن فیلم های روز جهان با دوبله فارسی به سینم اها کشاند؛ آنچنان که شاید همچنان پدران و مادران ما در مرور خاطرات شان پس از گذشت سال ها از دیدن «تعطیلات در رم»، «دزد بغداد» و «هفت دلاور» در سالن سینم ا به خوشی یاد می کنند.

آن دوران چرخه اقتصادی سینم ا به شکلی بود که تهیه کننده فیلم به رغم اینکه صاحب سالن سینم ا بود، فیلم های خارجی را نیز وارد می کرد. اکران این فیلم ها اگر با استقبال مواجه می شد ممکن بود سینم ادار شش ماه آن فیلم را روی پرده نگه دارد. این نوع استقبال مخاطبان از فیلم های خارجی سرمایه اقتصادی خوبی را برای سینم اداران پدید آورد.

هفت دلاور

در دهه 50، اکران فیلم خارجی چنان بی ضابطه دنبال شد که سینم ای فارسی را ضعیف کرد. در سال های میانی دهه 50 دیگر برای تهیه کننده ها تولید فیلم ایرانی مقرون به صرفه نبود. از سویی این فیلم ها مشتری شان را از دست داده بودند و از سوی دیگر، با پول تهیه یک فیلم ایرانی می شد چندین فیلم خارجی وارد و دوبله کرد و به سهولت به اکران در آورد.

فیلم های نازل خارجی گیشه سینم اها را تا حدی فتح کرده بودند که کار به جایی رسید که یک سال پیش از انقلاب اسلامی، سینم ای فارسی رسما اعلام ورشکستگی کرد.

با ظهور انقلاب اسلامی در سال 57 جامعه فرهنگی کشور به سرعت در حال پوست انداختن بود و هیچ مسیر و قاعده روشنی پیش روی مدیران در خصوص اکران فیلم های خارجی وجود نداشت. از سوی دیگر بازار مکاره ای در میان واردکنندگان فیلم خارجی شکل کرفته بود که از پخش و نمایش فیلم های سیاسی در محاق مانده در رژیم گذشته مثل «شب روی شیلی»، «نبرد الجزایر» و «حکومت نظامی» گرفته تا دوبله و نمایش فیلم «الرساله» (محمد رسول الله (ص)) و حتی «دختر گلفروش» محصول کره شمالی بدون هیچ آینده نگری مشغول بودند؛ فیلم هایی که اتفاقا با استقبال بی نظیری مواجه می شد و مردم را بارها به سینم ا می کشاند.

در فضایی که هنوز صنعت ویدئو در کشور رایج نشده بود، تنها تماشای این آثار در سینم ای ایران، خط رابط مردم با سینم ای جهان بود. رابطه ای که گذشته از مبادلات فرهنگی، بار مالی قابل توجهی را وارد چرخه اقتصادی سینم ا می کرد و همچنان دست تهیه کنندگان را از تولید فیلم، کوتاه نگه می داشت.

باید فیلم خارجی برود

شاید بتوان دیدن صف های طولانی مردم مقابل چند سینم ای تهران برای دیدن فیلم «شعله» اثر سینم ای هند را زنگ هشداری برای مدیران سینم ایی آن دوران دانست که ناگهان به صرافت ایجاد تحول در ساختار سینم ای بعد از انقلاب افتادند. روند توقیف و جرح و تعدیل فیلم های خارجی بر پرده سینم اها از همان دوران آغاز شد.

اوایل دهه 60 بنیاد سینم ایی فارابی تاسیس شد. این یعنی بخش خصوصی دیگر اجازه ورود و اکران فیلم خارجی را از کف داد و دولت برای کنترل بازار و حمایت از تولید داخلی به صورتی کنترل شده اقدام به ورود فیلم هایی کرد که اغلب محصول اروپای شرقی بودند.

شعله

نمایش آثار آندره تارکوفسکی و سرگئی پاراجانف در دهه 60، تهدیدی برای تولید ایران محسوب نمی شد تا اینکه پس از خاتمه جنگ و تغییر شرایط اجتماعی و فرهنگی، فیلم اسکاری «با گرگ ها می رصد» روی پرده آمد؛ فیلمی که این شب ها، مخاطبان شبکه نونوار اچ دی سیما هم آن را در چند نوبت مشاهده کردند. نمایش این فیلم، موضع گیری برخی از اهالی سینم ا را در پی داشت که از احتمال تکرار تاریخ صدمه به تولید داخل ابراز نگرانی می کردند.

اکران فیلم خارجی در اواخر دهه 60 چنان خنثی دنبال شد که کسی اصلا متوجه آمدن و رفتن این فیلم ها نمی شد. در این میان کارگردانان هم در حاشیه ای امن از ممانعت های صورت گرفته با اکران فیلم های خارجی در آرامش کامل شروع به ساخت فیلم کردند و بازار تولید و حمایت تهیه کنندگان خصوصی از فیلمنامه ها رونق گرفت.

اواسط دهه 70 با رشد تهیه کنندگان خصوصی، تولید فیلم در ایران افزایش پیدا کرد و آمارها نشان از بالا رفتن افراد سینم ابرو در کشور داشت. آثار داخلی پرده سینم اها را به صورت انحصاری در اختیار گرفته بود و موضوع اکران فیلم های خارجی به دست فراموشی سپرده شد تا دیگر کسی نگران آسیب فروش فیل های خارجی در اکران نباشد؛ غافل از اینکه نمی توان مخاطب علاقمند به سینم ای جهان را از پیگیری فیلم های روز محروم کرد. این مخاطب به جای رفتن به سینم ا فیلم های خارجی را در نمایش خانگی اگرچه به سختی اما همچنان پیگیرانه دنبال می کرد.

اوایل دهه 80 سینم ای سرمست از گیشه های پرفروش همچنان می تاخت و این بار به لطف بودجه های دولتی سعی شد با تولید فیلم در ژانرهای مختلف مخاطبان را راضی نگه دارد. در حالی که مخاطبان فیلم های خارجی همچنان سایه به سایه آثار فیلمسازان ایرانی پیش می آمدند و این آثار را مورد مقایسه قرار می دادند.

اواخر دهه 80 ورق اقبال مردم از سینم اها برگشت و مخاطبان سینم ا به مرور کمتر شدند. از سویی وضعیت معیشتی مردم مجال سینم ا رفتن را نمی داد، از سویی هم با رواج ابزارهای ارتباطی مثل اینترنت دسترسی به آثار خارجی حالا دیگر آسان تر شده بود.

همین روند در دسترس بودن فیلم های روز جهان موجب شد مخاطبان از سوژه های داخلی با انتقاد یاد کنند، به طوری که توقع از سینم ای حرفه ای در میان مردم انتظار انتخاب سوژه های متنوع تری را ایجاب می کرد.

آغاز دهه 90 بود که دست اندرکاران سینم ا سایه مخاطب علاقمند به سینم ای جهان را پشت سر خود احساس کردند. این در حالی بود که دست فیلمسازان ایران برای رقابت با سینم ای جهان هم از لحاظ توان تکنیکی و هم محدودیت هایی که در ذات فرهنگی سینم ای ایران وجود داشت، بسته بود.

و دوباره باید «فیلم خارجی» بیاید

سرانجام جدال نابرابر پرده های سینم ای ایران با اکران فیلم های خارجی حاصلش این شد که مخاطبان سینم ا کمرنگ و کمرنگ تر شدند و اقتصاد سینم ا باری دیگر به سمت ورشکستگی رفت تا جایی که به گفته بسیاری از کارشناسان سینم ا شاید بهترین راهکار این باشد که دولت به نقش صرفا نظارتی بسنده کند و اکران فیلم خارجی را به دست بخش خصوصی بسپرد؛ راهی میانه و متعادل که هم علاقمندان پرشمار سینم ای جهان را راضی کند و هم به صنعت سینم ای ایران لطمه ای وارد نشود.

محیط گلخانه ای، در سایر حوزه های کشور نیز مشابهت هایی دارد. از خودروسازی گرفته تا برخی صنایع خانگی و تجهیزات صنعتی. رهاورد این انحصار اما هیچ گاه به رونق منجر نشده است.

حالا مخاطب آشنا شده با آثار جهانی، علاقه ای به سوژه های تکراری سینم ا و تکنیک های به کار گرفته شده ندارد و برخی اهالی سینم ا امیدوارند با اکران فیلم های خارجی روز و وسوسه دیدن آن بر پرده بزرگ، پای این مخاطب به سینم ا باز شود و ایجاد این عادت، برخی فیلم های ایرانی را نیز در دایره انتخاب تماشاگر سختگیر امروز قرار دهد.

دیدگاه تهیه کنندگان سینم ا درباره اکران فیلم های خارجی

فیلم خارجی به گیشه رونق می دهد

علی سرتیپی تهیه کننده سینم ا معتقد است اگر سالن های جدید ساخته شود و تعداد سالن های سینم ا بالا برود، می توان فیلم های خارجی را هم به نمایش گذاشت.

سرتیپی در گفتگویی درباره صدمه اکران فیلم های خارجی گفت: «سالن های سینم ا در حال حاضر جوابگوی فیلم های خودمان هم نیست. این روند منطقی نیست که به دلیل نگرانی از صدمه به فروش فیلم های ایرانی با اکران فیلم های خارجی مخالفت شود. باید سالن های سینم ا این ظرفیت را پدید آورند که فیلم خارجی به گیشه سینم ا رونق می دهد.»

این تهیه کننده سینم ا اهمیت اکران فیلم های جهان را اینگونه بیان کرد: «بی تردید سینم ای جهان علاقمندان زیادی در ایران دارد. این علاقمندان نیاز دارند فیلم های روز جهان را در قاب سینم ا ببینند؛ نه اینکه فقط از طریق سی دی های منتشر شده آنهار ا تماشا کنند. اکران فیلم های خارجی می تواند موجب استقبال مردم از سینم اها شود و اندکی به چرخه اقتصادی سینم ای ایران کمک کند و به گیشه ها رونق بیاورد. این حق مردم است که فیلم هایی را که در جشنواره های جهانی جوایز معتبر می گیرند با کیفیت خوب ببینند. تنها مشکلی که باعث ممانعت با این موضوع می شود کمبود سالن های سینم است. همین تعداد سالن هایی که در کشور داریم هم روز به روز کمتر می شود.»

تهیه کننده فیلم شهر موش ها 2 در ادامه به یک راه حل برای حل این مشکل اشاره کرد و گفت: «بهتر است آرام آرام با چند سانس در روز این اکران ها را آغاز کرد که بتوان مردم را به سینم ا کشاند. رونق گیشه های سینم ا امر اجتناب ناپذیری است که باید به آن توجه جدی کرد. این روش می تواند رونق را به گیشه ها برگرداند. مخاطب از سالن های سینم ا انتظار اکران فیلم های خارجی را هم دارد. نمی توان این را از مخاطب دریغ کرد. از طرف دیگر اکران فیلم های خارجی برای سینم اداران سرمایه تولید می کند. همین تولید سرمایه می تواند به ساخت سالن های بیشتر کمک کند. ما امیدواریم شرایط سینم ا و مدیریت آن به سمتی پیش برود که بتوان هم مخاطب را از سینم ا راضی نگه داشت هم اقتصاد آن را بهبود بخشید.»

با اکران فیلم های خارجی افسارگسیخته مقابله شد

منوچهر محمدی تهیه کننده سینم ا نیز اعتقاد دارد با اکران فیلم های خارجی به شکل افسارگسیخته ای مقابله شده است. وی در گفتگو با تجارت فردا درباره دلایل ممانعت از اکران فیلم های خارجی در سینم اهای ایران گفت: «از سال 62 به بعد به شکل جدی با اکران فیلم های خارجی مقابله شد. البته همین مقابله موجب شد سینم ای ایران حرکت رو به جلو را آغاز کند و تولیدات رونق چشمگیری داشته باشد اما باید در نظر داشت به شکل افسارگسیخته و بدون تعادلی جلوی اکران فیلم خارجی گرفته شد. سینم ا در انحصار دولت قرار گرفت.»

این تهیه کننده پیامد این مقابله را اینطور توضیح داد: «وقتی اکران در انحصار سینم ای داخلی قرار گرفت، سینم ای ایران در میدانی که میدان نابرابری هم بود، رشد کرد و بالنده شد اما از جایی به بعد، مخاطب این انحصارطلبی را پس زد و از سالن های سینم ا انتظار اکران فیلم های جهان را پیدا کرد.»

تهیه کننده فیلم «فرشته ها با هم می آیند» درباره حمایت از فیلم های خارجی بیان کرد: «ما از اکران فیلم های روز دنیا استقبال می کنیم به شرط آنکه این نوع اکران با تدبیر و برنامه ریزی باشد، به طوری که به تولیدات داخلی صدمه وارد نشود. اگر تعداد محدود سالن های سینم ا در اختیار فیلم های روز دنیا قرار گیرد بی تردید به ضرر سینم ا خواهد بود.»

محمدی در مورد وضعیت اقتصاد سینم ای ایران چنین گفت: «سینم ای ایران در وضعیت نامطلوبی قرار دارد. در این شرایط نمایش فیلم های خارجی بلامانع است. همین میزان محدود سالن های سینم ا به چرخه اقتصادی سینم ا آسیب می زند. برای افزایش سالن های سینم ا به سرمایه های کلانی نیاز است.»

اکران فیلم خارجی جنبه آموزشی دارد

سید جمال ساداتیان تهیه کننده سینم ا، اکران فیلم خارجی را ایده ای خوب می داند که به دلیل کمبود سالن سینم ا در ایران با مشکلاتی روبرو می شود. این تهیه کننده در مورد اکران فیلم های خارجی گفت: «اینکه فیلم خارجی در سینم اهای ایران روی پرده برود کار درستی است، کیفیت بالای فیلم های خارجی به لحاظ تکنیکی می تواند حتی جنبه آموزشی نیز داشته باشد.»

ساداتیان با در نظر گرفتن مخاطبان گفت: «به دلیل وجود ویژگی های تکنیکی و نکاتی از این دست، مخاطبان نیز قطعا علاقه زیادی به تماشای این آثار در سالن سینم ا دارند اما واقعیت این است که محدودیت فضای نمایشی موجود در کشور اجازه نمی دهد تا بتوان از اکران فیلم خارجی به درستی بهره برد و آن را در کنار آثار ایرانی روی پرده نمایش اکران کرد.»

این تهیه کننده با اشاره به سود حاصل از استقبال مخاطبان گفت: «مخاطب دسترسی راحتی به فیلم های خارجی دارد. این دسترسی موجب نزدیک شدن ذهنیت مخاطب به فیلم های خارجی می شود و سینم ای ایران هم می تواند سود خود را از این عرصه ببرد اما در این میان نگرانی از وضعیت نمایش فیلم های ایرانی به وجود می آید.»

تهیه کننده «آذر، شهدخت، پرویز و دیگران» به منظور برقراری تعادل در اکران برنامه ریزی را لازم دید: «به هر حال در مورد اکران فیلم خارجی نباید این مسئله را نادیده گرفت که نمایش این گروه از آثار می تواند ظرفیت های اکران آثار ایرانی را به خود اختصاص دهد و فرصت موجود را از سینم ای ایران بگیرد. اگر برنامه ریزی درستی صورت بگیرد می توانیم این دو نوع آثار را در کنار هم روی پرده سینم اها داشته باشیم اما نگرانی از کم شدن فرصت اکران فیلم های ایرانی همچنان ادامه خواهد داشت.»